Gaudeamus, olie op doek, 1890.

‘Gaudeamus’ is de titel van een schilderij van Théophile-Alexandre Steinlen. Deze tekenaar, schilder en beeldhouwer vestigde zich in Parijs rond de vorige eeuwwisseling en werd zowel in Europa als in Noord-Amerika bewonderd voor zijn affiches en illustraties van boeken en tijdschriften. Zijn onderwerpen bestonden grotendeels uit mensen die hij op straat of in cafés trof: mijnwerkers, straatkinderen, bankeigenaren, verliefde stelletjes, prostituees, criminelen en wasvrouwen. Hij tekende ook dieren met een grote voorkeur voor katten. Wie zijn prenten goed kent weet hoe triest ze soms kunnen zijn. In een brief aan haar zus Hélène, van juni 1900, noemt kunstenares Sanne Bruinier de mensen die zij in levende lijven in Cafés zag ‘Steinlen-types: akelig verlopen ruines’.

Steinlen en zijn onderwerpen waren een begrip. Zijn roem had zich via tijdschriften geografisch weid verspreid maar drong ook door alle lagen van de bevolking door. Doordat Steinlen zowel aan de productie van kleine betaalbare tijdschriften werkte als aan luxe uitgaven, was hij bij arm en rijk bekend. In Le Chambard Socialiste, een anarchistische marxistisch krant die vanaf 1893 wekelijks uitkwam uitte hij met zijn illustraties scherpe kritiek op de staat, de kerk en het leger, instituten die het leed van de bevolking uit winstbejag in stand hielden. Arbeiders, studenten en politieke geïnteresseerden, lezers van dit tijdschrift, kwamen op deze manier in contact met het werk van Steinlen. Welgestelden bezatten Steinlens luxueuze illustraties zoals de boeken met leren omslag van zanger en schrijver Jean Richepin die in zijn jonge jaren een felle anarchistische woordvoeder was.

Maar om terug te komen op het schilderij 'Gaudeamus': wat bezielde Steinlen toen hij dit schilderde? ‘Gaudeamus igitur juvenes dum sumus’ zijn de eerste woorden van het oudst bekende studentenlied ‘Laten we genieten nu we nog jong zijn’. Maar wat betekenen deze woorden als ze op een rode vaandel staan, gedragen door een op zijn achterpoten staande zwarte kat? Want dat is wat er op het schilderij te zien is. Geen heldhaftige franse generaal op een steigerend paard, geen mooi vrouw met ontblote bovenlijf, maar een zwarte kat. Zou het ergens symbool voor staan? Voor wat? En waarom niet gewoon datgenen uitbeelden wat je uit wilt beelden? De kat staat op gesteente. Een bouwvallig huis of misschien een baricade?


(Illustratie: La Liberté guidant le peuple van Delacroix)

Na de Commune, had de Franse regering het niet zo op zelfstandige denkers. De Commune is een revolutie die voornamelijk in Parijs in 1871 had plaatsgevonden. Kunstenaars als Courbet en politici als Lamartine hadden zich hiervoor ingezet. Allen wilde een regering installeren die zonder autoriteit en in 'overleg' het land zou aansturen. Geen bewind maar een vrije organisatie. Een Anarchie. Terwijl alle slimme koppen in overleg grootscheepse (sociale) plannen redigeerde macheerde een Frans-Duitse Parijs binnen om een ieder die hen pad kruistte zonder overleg te doden. Zij wilde geen Anarchie. Tien jaar later stond dit nog vers in het geheugen van de Fransen. Een in 1881 aangenomen wet stond persvrijheid toe maar al te open kritiek kon toch een arrestatie tot gevolgen hebben.

Maar de kracht van kunst is nu juist dat zij gedachtegoed in symbolen kan uitdrukken. Naar mijn inziens is de eerder genoemde zwarte kat in het schilderij van Steinlen niet alleen een symbolische weergave van het cabaret, Le Chat Noir (de Zwarte Kat), waar arbeiders, studenten, kunstenaars, intellectuelen en bourgeois elkaar troffen. Dit is vaak de enige uitleg die gegeven wordt. Hier is bewust voor zwart en rood gekozen. Zwart stond symbool voor het anarchisme en verving bij anarchisten de rode vlag die tijdens de commune gebruikt was en hen te veel aan het gevloeide bloed deed denken (Louise Michel). Maar rood werd gebruikt door de beginnende socialistische beweging. Gasten werden uitgenodigd in het cabaret samen het glas te heffen maar vooral ook 'samen' op de barricade stand te houden tegen elke vorm van tirannie. Kritisch denken stond aan de grondslag van deze bewegingen aan het einde van de 19de eeuw in Parijs. Dit schilderij laat zien dat ondanks de bloedige onderdrukking van de Commune er nog steeds krachtige bewegingen waren die hoopten op een beter en vrijer toekomst. Via humor en het studentenlied ‘Gaudeamus’ waarvan de tekst duidelijk aangeeft dat de dood snel en onverwachts komt wordt de wetende kijker zich bewust hiervan. De drager van de vaandel is een kat en die heeft geen sociaal-maatschappelijk rang. Zo wordt hier niet allen een 'rijke' of een 'arme' weergegeven maar een mens. (Zoals de dieren uit les fables de la Fontaine). Het dier staat ook als een mens recht overeind en lijkt op de manier waarop eerder heldhaftige historische figuren door kunstenaars afgebeeld werden. Ik ben dus van mening dat Steinlen geheel in de traditie van karikaturisten hetgeen eerder door 'serieuse' schilders is geschilderd hergebruikt maar dan met een nieuwe boodschap en een grote scheut humoor. Hier rechts is een detail te zien van Napoleon I op zijn paard van de schilder Jacques-Louis David. Zelfde kleuren, zelfde ingetogen onrust, zelfde boodschap (volg mij). Ik bewee niet dat Steinlen dít schilderij kopieert. Wel dat hij de taal van schilderkunst voor dagelijkse gebeurtenissen hergebruikt. Hij kent zijn klassiekers en gaat niet hetgeen al bekend is heruitvinden.


Overigens, wie Steinlens' schilderij in levende lijven wil zien moet zijn best doen. Het ‘Gaudeamus’ behoort tot de collectie van Oscar Ghez. Deze collectie is ondergebracht in het Musée du Petit Palais in Genève, Zwitserland, Steinlens geboorteland. Het museum is momenteel in verbouwing en de collectie reist Europa rond. Tot 20 januari 2008 was het te zien in de Kunsthal te Rotterdam.

Deze 'post' is een bewerking van een eerder gepubliceerd artikel voor De Vereniging Vrienden Nieuwe Kunst 1900 (VVNK 1900) in de nieuwsbrief van december 2007.